Ποιος σκότωσε τη δημόσια υγεία; (Η προδοσία των εικόνων)

Στο ηχητικό διήγημα Moriarty ο Charles Kindinger δίνει μια διαφορετική (ίσως πιο συμβατή με την κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα διάσταση) στο μύθο του Sherlock Holmes: ο γνωστός ντέντεκτιβ είναι ένας απλά εντολοδόχος και δολοπλόκος του στέμματος ο οποίος κινείται εναντίον και αθώων χρησιμοποιώντας το κύρος του, όπως στην περίπτωση του καθηγητή James Moriarty, ώστε να του κλέψουν ένα επιστημονικό πόνημα του. Δικαιώνεται πλήρως η φράση λοιπόν κάτω από τον τίτλο ότι το σύστημα και όλα τα παράγωγα του (σύστημα υγείας, τράπεζες, δικαστήρια, αστυνομία, πανεπιστήμια, κλπ) δεν υπάρχουν για να εξυπηρετούν το λαό, αλλά το ίδιο το σύστημα και τους εκφραστές του.

Μιας και έγινε αναφορά στον Sherlock Holmes, είναι γνωστό το χόμπι του καπνίσματος πίπας, όπως και γνωστός είναι ο πίνακας του René Magritte La trahison des images (η προδοσία των εικόνων) ο οποίος απεικονίζει μια πίπα με λεζάντα ceci n’est pas une pipe (αυτό δεν είναι μια πίπα). Τα δύο αυτά έργα τέχνης απαντούν και στο ερώτημα του ποιος σκότωσε τη δημόσια υγεία. Ως σύστημα δημόσιας υγείας κανένας γιατί πολύ απλά δεν υπάρχει, το δημόσιο σύστημα υγείας στον καπιταλισμό είναι ένα οργουελικό ευφυολόγημα για να περιγράφει ένα σύστημα υγείας που απλά εξασφαλίζει την απαραίτητη επιβίωση και αναπαραγωγή εργαζομένων ώστε να μη διαταράσσετε η λειτουργία των μονάδων παραγωγής κέρδους. Ως έννοια τη δημόσια υγεία την έχει σκοτώσει το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα μέσα από τους κολαούζους του, διανοούμενους και επιστήμονες που συσκοτίζουν το λαό για να υπερασπιστούν την κερδοφορία του κεφαλαίου.

Το τι ακριβώς είναι το δημόσιο σύστημα υγείας είχε αρχίσει να φαίνεται στις καπιταλιστικές μητροπόλεις, κυρίως των ΗΠΑ, της Μέκκας του καπιταλισμού, όπου τα νοσοκομεία λειτουργούν δωρεάν μόνο για τις πολύ επείγουσες καταστάσεις, ως δίκτυ ασφαλείας για την απλή επιβίωση των εργατών, ενώ η ποιότητα των υπηρεσιών απευθύνεται μόνο σε όσους έχουν και μπορούν να διαθέσουν μεγάλα ποσά. Αλλά και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο έγινε ξεκάθαρο την περίοδο του κορονοϊού, όπου τα νοσοκομεία μετατράπηκαν σε κέντρα λοιμωδών (τα οποία θα ήταν επιζήμια για τα ιδιωτικά κέντρα) και οι υπόλοιπες επικερδείς λειτουργίες μεταφέρθηκαν στον ιδιωτικό τομέα. Ακριβώς αυτό προσπαθούν να ορίσουν ως κανονικότητα και οι νομοθετικές πρωτοβουλίες της περιόδου αυτής. Πίσω από τις φανφάρες και τις κινήσεις εντυπωσιασμού αυτό που στοχεύουν είναι να επιβιώσουν μόνο τα τμήματα παθολογικής, οι μονάδες εντατικής θεραπείας και τα τμήματα επειγόντων περιστατικών (δίνοντας μάλιστα κίνητρα μόνο για την ειδίκευση στην Παθολογία, τη Γενική Ιατρική και την αναισθησιολογία) στα νοσοκομεία και να νεκρωθούν τα υπόλοιπα τμήματα αφού οι γιατροί, τόσο οι νέοι όσο και οι ήδη υπάρχοντες, οδηγούνται προς την έξοδο και τα μεγάλα franchise που αρχίζουν να ξεφυτρώνουν σα μανιτάρια και στην επαρχία.

Όμως δεν είναι μόνο αυτό. Η λογική του κέρδους δομεί και τη σύνθεση του ιατρικού σώματος, ανάλογα με τα περιθώρια και τις λογικές κέρδους συγκεκριμένες ειδικότητας αποκτούν κύρος και προσελκύουν κόσμο και άλλες οδηγούνται στην ανυποληψία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι δυο ειδικότητες, η ιατρική εργασίας και η κοινωνική ιατρική/ιατρική δημόσιας υγείας. Δυο ειδικότητες που αναπτύχθηκαν την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο στην ανάπτυξη της επιδημιολογίας, αλλά έφτασαν οριακά να μην υπάρχουν σήμερα.

Παράδοξο; Όχι ιδιαίτερα. Ο ρόλος της ιατρικής εργασίας είναι να επιβλέπει την ασφάλεια των εργατών στη βιομηχανία και τα εργοστάσια, την κατάσταση υγείας τους, την ασφάλεια του χώρου εργασίας. Αυτό όμως δε συμφέρει τους εργοδότες για τους οποίους οι ασφάλεια αναλώσιμων μονάδων σε περίοδο αυξημένης ανεργίας είναι περιττό κόστος, εμπόδιο για το κέρδος. Αντίστοιχο εμπόδιο είναι και η λειτουργία της ειδικότητας της κοινωνικής ιατρικής, η οποία επιβλέπει την κατάσταση υγείας του κοινωνικού συνόλου και των ομάδων, με την επιτήρηση των βιομηχανικών μονάδων στις περιοχές και την αλληλεπίδραση τους με το υπόλοιπο οικοσύστημα, την ποιότητα των προϊόντων, τις εστίες μόλυνσης, τα κοινωνικά και τα οικονομικά αιτία που συμβάλουν στην εξάπλωση των ασθενειών (οργανικών και ψυχολογικών). Ούτε αυτό όμως συμφέρει καθώς αποκαλύπτει τις δυσλειτουργίες του συστήματος, τις ανισότητες και την απροθυμία του κράτους να δώσει σημασία και χρήματα σε αυτή την κατεύθυνση.

Τα παραπάνω εξηγούν και το γιατί σε ολόκληρες περιφέρειες υπάρχει ένας μόνο γιατρός εργασίας με τυπικό ρόλο, ή γιατί δεν προκηρύσσονται θέσεις γιατρών δημόσιας υγείας και οι δομές στελεχώνονται με διοικητικούς υπαλλήλους. Και όλα αυτά ντύνονται όταν χρειαστεί με έναν ψευτοεπιστημονικό μανδύα από πρόθυμους όπως τα απογεύματα την εποχή της καραντίνας. Η υπεράσπιση και η οικοδόμηση τη δημόσιας υγείας είναι αδύνατη στο καπιταλιστικό σύστημα, όχι λόγω ανικανότητας αλλά λόγω επιλογής. Η στόχευση του καθοδηγούμενου από το κεφάλαιο επιστημονικού κόσμου είναι προς το κέρδος και όχι προς το κοινωνικό όφελος. Για αυτό και τα φάρμακα τα οποία απασχολούν την έρευνα είναι όσα μπορούν αποφέρουν μεγάλο κέρδος, για αυτό η επιδημιολογία χρησιμοποιείται εργαλιακά για την υποστήριξη επεμβάσεων όταν είναι να αποφέρουν κέρδος, για αυτό η Αφρική είναι χώρος φαρμακευτικών δοκιμών, για αυτό στην πανδημία υπήρχαν VIP ΜΕΘ. Για αυτό και ο χώρος της υγείας είναι ένας χώρος γεμάτος από αδικίες και ανισότητες, όχι από ανικανότητα αλλά επειδή είναι στην υπηρεσία ενός άδικου και εκμεταλλευτικού συστήματος.

Και ποια είναι η θέση ενός νέου επιστήμονα μέσα σε όλο αυτό; Δεν αρκεί μόνο το να είσαι καλός, να εξελίσσεις το επιστημονικό σου πεδίο. Κάποια στιγμή, ίσως και από την αρχή, έρχεται και η στιγμή να διαλέξει προς τις υπηρεσίες ποίου θα κατευθύνει τις δεξιότητες και τον κόπο του. Θα γίνει ένας άλλος Sherlock Holmes που θα υπηρετεί το σύστημα για να ικανοποιεί τον εγωισμό του με την αυταπάτη ότι είναι σημαντικός ή θα γίνει ένας James Moriarty ο οποίος θα αντιστέκεται στην καθυπόταξη από την εξουσία και θα υπερασπίζεται την πραγματική τάξη του; Η δεύτερη επιλογή σίγουρα ούτε εύκολη είναι ούτε προσφέρει μια καλύτερη από υλική άποψη ζωή. Αλλά στην πρώτη θα ήταν λάθος να θεωρείται κάποιος επιστήμονας, ή λειτουργός άσχετα αν φαίνεται και ως τέτοιος όπως η πίπα του πίνακα. Έμπορος είναι. Έμπορος υγείας. Όσο και αν σκληρό (και ενδεχόμενος μη ταξικά ηθικό) είναι αυτό.

*Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης